Kamu hukuku alanlarından biri olarak kabul edilen ceza hukuku, doktrinde kamu hukuku ve özel hukuktan farklı ve kendine has bir hukuk dalı olarak da nitelendiriliyor. Temelde suç ve ceza kavramları etrafında şekillenen ceza hukuku, kamu düzeninin bozulması halinde kişilerin devlet eliyle cezalandırılabilmesini öngörüyor. Tutuklama ve hapis gibi hürriyeti sınırlayıcı tedbir ve cezaların düzenlendiği ceza hukuku, bu bakımdan normal şartlarda insan haklarına aykırı durumları meşru hale getirebilmektedir. Ceza kavram olarak kanunun suç işleyen kimseye uygulanmasını öngördüğü müeyyide yani yaptırım olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizde temel hatlarıyla kara Avrupası hukuk sistemi uygulanmakta olup bu bağlamda İngiltere hariç olmak üzere Avrupa ülkelerindeki ceza hukuku düzenlemelerine büyük oranda benzer bir sistem uygulanmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak da mülkilik, faile göre şahsilik, mağdura göre şahsilik, koruma ve evrensellik olmak üzere beş ilke uygulama alanı bulmaktadır.
Mevcut temel ceza kanunumuz 5237 sayılı ceza kanunudur. Bunun yanında 5271 sayılı Ceza Yargılaması Kanunu da uygulamada büyük önem arz etmektedir. Ceza kanunumuz genel ve özel hükümler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel bölümde temel ilkeler düzenlenirken özel bölümde ise başlıklar altında suç tipleri tek tek öngörülmüştür.
Ceza yargılaması veya ceza muhakemesi ise iddia, savunma ve yargılama süreçlerini düzenlemektedir. Ceza muhakemesi süreci, bir kimsenin veya birden fazla kimsenin meydana getirdiği eylemin veya eylemlerin suç olduğuna ilişkin, ilk fark edilen suç şüphesiyle başlar ve bu şüphe kuvvetli suç şüphesi haline gelip yargılama tamamlanıncaya kadar devam eder. Ceza soruşturması ve yargılamasının nasıl yapılacağını düzenleyen ve inceleyen hukuk dalı ceza muhakemesi hukukudur.
Ceza hukuku alanı çeşitli kanunlarla düzenlenmiş olup, bunlarla sınırlı olmamak üzere en çok uygulama alanı bulan kanunlar şunlardır:
- 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu (TCK)
- 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK)
- 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun
- 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkında Kanun
- 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu
- 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu
- 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu
Ceza hukuku alanında ilgili işlemleri yürütebilecek çeşitli yargı merciileri ise şunlardır:
- Sulh Ceza Hâkimliği
- Asliye Ceza Mahkemeleri
- Ağır Ceza Mahkemeleri
- Çocuk Mahkemeleri
- Çocuk Ağır Ceza Mahkemeleri
- İcra Ceza Mahkemeleri
- Fikri Sınai Haklar Ceza Mahkemesi
- Bölge Adliye Mahkemeleri (İstinaf mahkemeleri)
- Yargıtay Ceza Daireleri